Światła, rozdział pierwszy

Cmentarz Żydowski na Bródnie, 18 Kislev 5651 / 30 listopada 1890

Fajwer Krysal z Chewra Kadisza[1] obrócił się w stronę okutanego w futro mężczyzny i z szacunkiem wskazał na główną aleję cmentarną.

– Pozwolicie reb Broches. Sto metrów dalej mamy świetne miejsce, niedaleko reb Zbytkowera[2], w sam raz na miejsce spoczynku małżonki waszej miłości.

Mecenas Leon Broch zmrużył poczerwieniałe od łez i mrozu oczy. Nacisnął na głowę bobrową czapę.

Koledzy z palestry kręcili głowami. Żeby żonę porządnego Żyda chować na Bródnie? Toż to cmentarz dla biedaków. Ale mecenas miał swoje zasady. Od dwudziesty lat wspomagał tutejszą Chewra Kadisza hojnymi datkami, miał swój udział w remoncie domu pogrzebowego, zapłacił za jedną z nowych studni artezyjskich, przynajmniej połowa drzew wzdłuż głównej alei zawdzięczała swoje życie funduszom Leona Brocha. To było jego miejsce. Tu chciał leżeć, wraz ze swoją rodziną. Zresztą Praga rozwijała się błyskawicznie, rodacy inwestowali w przemysł i domy, a tacy jak on pociągali za sznurki w magistracie, aby Ratusz o niej nie zapomniał. Bulwaru jakim była Targowa nie powstydziłby się i sam Piter. Więc dlaczego on miałby się wstydzić spoczynku na Bródnie? Szczególnie, że to wszak dzięki i jego staraniem cmentarz znalazł się w tym roku w granicach miasta.

Przez lata myślał, że młodsza o siedemnaście lat Sara przeżyje go i nawet w ostatnim roku naszkicował jej swój nagrobek. Klarował co i jak. A tu przyszła zimowa gorączka i młoda jeszcze żona zeszła w tydzień. Bóg tak chciał.

Teraz przyjdzie ją pochować, tu jako pierwszą z rodu Brochów. Nie jakiś tam Brochesów, dorobkiewiczów z kujawskiego. Lecz starego Fajwera nie poprawiał. Znali się od tylu lat. Jeszcze z czasów zaraz po powstaniu, gdy syn włocławskiego kupca Lejb Broches przybył do Warszawy terminować w kancelarii prawnej.

Tak po prawdzie, to pomocy Fajwera w wyborze miejsca nie potrzebował. Sam dawno wybrał to niedaleko Rozalii Lowenstein, suchą kwaterę na górce. Pod jednym z „jego” drzew.

– Prowadźcie szybciej, bo ziąb dziś okrutny.

Ruszyli zaśnieżoną aleją. Dwóch pomocników z Chawera Kadisza w czarnych chałatach dreptało krok z tyłu. Raz by okazać szacunek, dwa by móc kląć po cichu na niespodziewaną wizytę mecenasa, a wszak czekały na nich trzy rodziny biedaków, szlochających przed dzisiejszymi pochówkami, i tylu innych, którym było spieszno zdążyć przed Chanuką.

W dwie minuty byli na miejscu. Leon Broch rozejrzał się z zadowoleniem. Właśnie to miejsce. Stąd w sądny dzień będzie mógł ruszyć najkrótszą drogą ku Jerozolimie.

Wiewiórka skoczyła z gałęzi na gałąź i niewielka czapa śniegu pofrunęła w dół, wprost za kołnierz mecenasa. Ten wzdrygnął się gwałtownie, odskoczył w prawo i wtedy jego wzrok trafił na niespodziewany widok.

– Fajwer, widzicie to co ja? Skąd to się tu wzięło?

Nadzorca cmentarza podążył we wskazanym kierunku i zawołał półgłosem.

– Reb Broches, niech pan tu lepiej podejdzie.

Zza krzaka wystawała stopa. Stopa w eleganckim pantoflu. A za krzakiem spoczywał dalszy ciąg tej stopy, półnaga postać młodej dziewczyny, lekko przyprószona świeżym śniegiem, a delikatne strużki krwi z jej rąk i boku zakrzepły w niewielkie plamy.

– Niczego nie dotykajcie Fajwer. – Mecenas obrócił się do posługaczy. – Prędko, lećcie na dworzec po żandarmów.

Trup. Na żydowskim cmentarzu. Chrześcijański, bez wątpienia. Siedemnastoletnią Katarzynę Mazurek mecenas Broch znał wszak doskonale. Nie miał pojęcia skąd tu się wzięła, ale doskonale wiedział co jej ciało oznaczało. Kłopoty. Kłopoty dla niego i dla całej Gminy.

Kolej Nadwiślańska, 30 listopada 1890

Sanie dorożki zatrzymały się na samym końcu Sierakowskiej. Oficer rzucił woźnicy monetę i wyszedł na plac pod głównym podjazdem. Długie ściany dworca Kowelskiego[3] ciągle błyszczały świeżym drewnem. Misternie rzeźbiona arkada podparta na żelaznych słupach osłaniała wejście.

Andrzej Zaleski przeszedł przez nową salę biletową, niedbale odsalutował kontrolerowi i schronił się przed drobnym śniegiem pod dachem peronu. Przestępując z nogi na nogę czekał na roboczą drezynę parową, co zgodnie z ustaleniami ponieść go miała wprost na dworzec Praga.

Po chwili dołączyło na peron czterech kolejarzy. Trzymali się z boku i z ukosa zerkali na błękitny żandarmski mundur. Wyraźnie nie w smak była im podróż z nadzorem. Skręcili papierosy z podłej machorki i spluwali ukradkiem.

Lecz Andrzej myślami był już na Pradze i cieszył się na samą myśl o odwiedzeniu warsztatów kolejowych. Uwielbiał atmosferę pracy na kolei. A już warsztaty na Pradze miały dla niego ten szczególny urok. Nowe widne hale, sufity podparte odlewanymi słupami z fantazyjnie wygiętymi podporami, ustawione na deskach maszyny, wiszące silniki. Robotnicy ubrani w pracy nie gorzej niż mundurowi policjanci. Zapach smaru, kutego metalu, gwizd parowozów. Lubił zaglądać do remontowanych wagonów, podziwiać jak starannie dobierane są poszczególne elementy, cieszył oko lśniącym mosiądzem. Może było w tym coś z dziecięcej fascynacji cudem kolei, symbolu nowoczesności i postępu. Może podziw dla sztuki inżynieryjnej, którą opanowano w krótkim czasie i która stała się motorem rozwoju Królestwa.

W kłębach pary podtoczył się niewielki wagonik. Na platformie dwóch kolejarzy dzierżyło znane tylko robotnikom kolejowym narzędzia, w środku siedział już stary wagonowy. Kapitan chwycił lśniącą mosiężną klamkę i otworzył drzwi. Widząc błękitny mundur żandarmski stary odsunął się jak od zapowietrzonego. Andrzej rozsiadł się na polerowanym drewnianym siedzeniu, przodem do kierunku jazdy. Zawiadowca machnął chorągiewką, rozległ się przenikliwy gwizd i ruszyli.

Nie upłynęło nawet piętnaście minut, gdy pojazd wjechał na peron dworca Praga. Za elegancką drewnianą konstrukcją piętrzyły się czerwone mury warowni Fortu Śliwice[4].

– Witajcie Andriej Stanisławowicz – Zamachał do niego żandarm kolejowy, ubrany w czarny mundur z naszywkami sztabskapitana.

– Witajcie Stiepan Aleksandrowicz, cieszę się że znów was widzę.

Sztabskapitan chwycił Andrzeja pod ramię, okręcił wokół osi i świsnął z podziwem.

– O przepraszam, wasze wysokobłagorodie, zapomniałem o waszym blestiaszczym[5] awansie. Świetnie wyglądacie w tym mundurze. Mam nadzieję, że wasze wysokobłagarodije wybaczy mi nie oddanie salutu. – Podstarzała twarz żandarma kolejowego zmarszczyła się wesoło.

– Stiepan Aleksandrowicz, gdyby nie wasza mądrość i nauki, to młody podporucznik spod Białaczowa nie przeżyłby w Warszawie i tygodnia. To wy zawsze dla mnie będziecie starsi rangą i wzorem pracy w policji.

– Eh, było minęło. Zapomniałem już jak to było prowadzić śledztwo poza światem kolei. I nawet nie myślę o tym by opuścić żelieznodorożnoje carstwo[6]. Teraz to całe moje życie.

Obaj mężczyźni weszli do budynku dworca i skręcili w stronę poczekani pierwszej klasy. Usiedli wygodnie tuż obok lśniącego mosiądzem bufetu z dwuwiadrowym[7] brzuchatym samowarem.

– Nawet nie wiecie, jak chciałem się z wami zobaczyć Stiepan Aleksandrowicz. Niby tylko piętnaście miesięcy, a zda się inna epoka.

– Jak to wasi mawiają, sporo wody w Wiśle upłynęło, choć to u was zaszło więcej zmian niż u mnie. Ja po staremu tłukę się na kolejowym szlaku. Tylko co z Kolei Transkaspijskiej[8] wróciłem. Z basmaczami walczyć musieliśmy. Lotne brygady potworzyć. Niełatwo się cywilizuje nasz Turkiestan[9], dla koczownika pociąg to jak karawana, skrzynia z łupem na kołach. Sami rozumiecie, mamy prawie dwadzieścia tysięcy wiorst dróg żelaznych. Pół ziemi opasać można. Jest czego pilnować, do emerytury mam zajęcie.

– Jak pamiętacie Stiepan Aleksandrowicz kolej zawsze mnie fascynowała. Mam nadzieję nie tylko pogawędzić, ale też że pokażecie mi również kawałek swojego wspaniałego królestwa. – Powiedział Andrzej dmuchając na filiżankę gorącej herbaty.

Stary siorbnął długi łyk herbaty i przegryzł łupinką cukru.

– Przejdziemy się na Cmentarz Bródzieński i jak czas pozwoli, to zaprowadzę was potem do lokomotywowni. Widzieliście ją? Prawdziwa, okrągła, z obrotnicą. Tam bije serce Kolei Nadwiślańskich i całego węzła Warszawskiego.

– Na cmentarz?

– Dziś ostatni listopada, trzy lata minęło od śmierci Jana Filipowicza.

Kapitan poczuł jak rumieniec wstydu wypływa mu na policzki. Jak mógł zapomnieć o radcy Mościckim? Ojczulek Jan, jak go nazywali. Mistrz i opiekun, uważany za jedynego sprawiedliwego w warszawskiej policji za niesławnych rządów Buturlina[10]. Odszedł na emeryturę cztery lata temu, kupił niewielki folwarczek na Bródnie, miał uprawiać ukochane tulipany i sczezł w ciągu roku. Bezczynność go zabiła. Faktycznie leżał tu, na nowiutkim Cmentarzu Bródzieńskim[11]. A dziś przypada rocznica śmierci. Pokłonić się prochom ojczulka wypadało.

– Wybaczcie Stiepan Aleksandrowicz, zupełnie zapomniałem.

– Tak, tak, wielki świat. Nikt od sławnego Andrzeja Zaleskiego nie wymaga by pamiętał o jakimś dawno zmarłym starym dziadzie. – Sztabskapitan puścił oko. – No wypijmy po jednym i idziemy.

Machnął rękę na eleganckiego bufetowego, który podsunął im dwa rżnięte kieliszki i nalał angielskiej wódki.

Wypili. Andrzej rzucił politnika i machnął ręką. Wyszli na peron nie czekając na resztę. Przedostali się na drugą stronę torów. Tu przez pola wiodła ledwo wydeptana droga.

– Mamy sanie? – zapytał Andrzej.

– Odetchnąć świeżym powietrzem dobrze mi zrobi, rozruszam stare kości. – Pokręcił głową Stiepan i ślizgając się po śniegu ruszyli przez pola w kierunku porośniętych nędznymi sosenkami wydm Cmentarza Bródzieńskiego.

Ledwo minęli po lewej nowe budynki kolejowe, gdy zerwał się wiatr i robiło się coraz chłodniej, dobrze, że po tej stronie Wisły nie padało. Andrzej zaciągnął mocniej poły płaszcza. Płaszcza, który zupełnie nieregulaminowo, acz w sposób nie widoczny dla laika, mistrz kuśnierski podbił mu mięciutkimi futerkami zajęczymi zapewniając rozkoszne ciepło. Szli milcząc, pochłonięci wspomnieniami. Nagle za nimi, od strony dworca pokazały się sanie, zabrzęczały dzwonki na uprzęży koni.

Od stacji pędziły sanie.

– Ależ to kapitan Zaleski, co za zbieg okoliczności! – Zabrzmiał tubalny głos. – Wasze wysokobłagorodie, mamy sprawę u Żydów, zabójstwo na ich cmentarzu. Może wasza wysokość się z nami zabierze? Ach i sztabskapitan Sierow! Prosimy bardzo!

Z sań wychylił się żandarm, i gestem zaprosił do środka.

– Na cmentarzu żydowskim? Co za licho? Dobra pojedziemy. – Zarządził kapitan.

– Ja nie jadę. – Twardo uciął żandarm kolejowy. – To wasz teren Andriej Stanisławowicz, ja tylko pętać się będę. Jana Filipowicza tylko dziś odwiedzić mogę, bo jutro muszę jechać do Mławy. Na was, Andriej Stanisławowicz, nasz ojczulek wszak poczeka.

– Taka służba Stiepan Aleksandrowicz. Pójdziemy razem, jak znad granicy wracać będziecie.

– Jak Bóg da. Kto wie co przyszłość przyniesie? Na granicy bywa różnie. Przemytnicy i u was, w Przywiślańskim Kraju, nie żartują. No, ale lećcie już do tego waszego nieboszczyka, bo wam go jeszcze Żydzi na macę wykradną.

Andrzej skrzywił się. Drażniły go stare antysemickie żarty. Pokiwał więc tylko przyjacielowi dłonią i sanie ruszyły w kierunku muru i bramy cmentarza żydowskiego.

Bródno, 30 listopada 1890

Żandarm w saniach to był starszy filer Michaił Ilicz Potapow. Andrzej poznał go niedawno, na pierwszej odprawie po swoim awansie. Potapow był doświadczonym policjantem i mówiono, że ma rozległą siatkę informatorów w kręgach rzemieślniczych i wśród praskich handlarzy. Chętnie współpracowali z nim też żandarmi wojskowi, co przy ogromnej liczbie stacjonującego na Pradze wojska miało niemałe znaczenie.

Pod bramę podjechali z rozpędem, mało nie wbijając się w kłębiący się tłumek żydowskiej biedoty.

Wyskoczyli z sań i od razu skierowali się w stronę postaci w bobrowej czapie, jak domyślili się, najważniejszej wśród zebranych osoby.

– Ah, kapitan Zaleski – zawołał mężczyzna – cóż za szczęście, że to wasze wysokobłagorodie raczył przybyć, paskudna sprawa.

Po jesiennych publikacjach w prasie twarz kapitana była znana powszechnie. Andrzej podszedł bliżej. Mężczyzna wyciągnął rękę.

– Leon Joselewicz Broch, adwokat – przedstawił się.

– Andrzej Stanisławowicz Zaleski, żandarmeria. Bardzo mi miło, pomimo okoliczności. Wiele o panu mecenasie słyszałem. – Powiedział Andrzej ściskając dłoń. O wiele silniejszą i bardziej kościstą, niż można by się spodziewać po kancelaryjnym prawniku.

– Mam nadzieję, że nie samych oszczerstw niezadowolonych prokuratorów?

– Raczej o pańskiej społecznej działalności na Pradze, mecenasie. Ale cóż, nie traćmy czasu na mrozie. Co my tu mamy?

– Dziewczyna, młoda, sądząc z włosów i urody chrześcijanka. Zamordowana chyba gdzie indziej i porzucona tu, na cmentarzu.

– Oho, daleko idące wnioski panie mecenasie. Z czego pan to wnosi?

– Nie znam się na tym, ale zwykle półnagie dziewczyny nie biegają po śniegu w cienkich pantoflach.

– Różne rzeczy się widuje, ale niech pan prowadzi do trupa i po drodze opowie mi wszystko.

Obejrzał się w kierunku filera.

– Potapow, przesłuchajcie no pracowników cmentarnych i spiszcie wszystko co wiedzą.

– Wedle rozkazu wasze wysokobłagorodie.

Zaleski i Broch ruszyli aleją pod szpalerem ośnieżonych drzew w kierunku wzniesienia w centralnej części cmentarza.

– No więc, co pan tu robi w niedzielny poranek, mecenasie?

– Miejsce na pochówek żony przyszedłem wyznaczyć. W środę będziemy chować Sarę.

– Och, moje najszczersze kondolencje. Nie wiedziałem. Choroba? Wypadek?

– Gorączka zimowa kapitanie. Nikt się nie spodziewał, dopiero trzydziesty drugi rok jej szedł. Trójkę dzieciaków osierociła. Najstarsza Lea, ma ledwie osiem lat, wyręki z niej żadnej jeszcze nie będzie.

Andrzej pokiwał głową. Trzydzieści dwa lata. Gorączka zimowa. Więc raczej mecenas nie pozbył się podstarzałej żony. Cholera, przeklęte policyjne spojrzenie na świat, przecież nie o żonę Brocha tu chodzi, lecz o trupa jakiejś dziewczyny znalezionej na cmentarzu. Czemu dopatruje się związku, którego pewnie nie ma? Jednak z drugiej strony, czy to na pewno przypadek, że zwłoki młodej panienki odkrył właśnie adwokat? Na razie myśl odłożył do szufladki w głowie oznaczonej etykietą, „przejrzeć i jak niepotrzebne zapomnieć”.

 

[1] Chawera Kadisza (jid.) – Święte Bractwo, żydowskie towarzystwo pogrzebowe.

[2] Szmul Zbytkower – 1721-1801, najsłynniejszy żydowski obywatel Pragi, ogromnie zasłużony w XVIII wieku dla jej rozwoju, od jego imienia jest nazwa „Szmulowizna”. Fundator Cmentarza Żydowskiego na Bródnie.

[3] Dworzec Kowelski – nowy dworzec Kolei Nadwiślańskich otwarty w 1880, mniej więcej w tym miejscu znajduje się dzisiejszy Dworca Gdańskiego.

[4] Jeden z okalających Warszawę fortów carskich, zlokalizowany nad Wisłą na Bródnie. Ze względu na owe fortyfikacje na Bródnie nie wolno było wznosić budynków murowanych by nie przesłaniać pola ostrzału.

[5] Blestiaszczy (ros.) – imponujący, dosł. błyszczący

[6] Żelieznodorożnoje… (ros) – królestwo kolei żelaznych.

[7] Wiadro – dawna rosyjska miara objętości, ok 12,3 litra.

[8] Kolej Transkaspijska – budowana od 1880 roku kolej łącząca w 1890 Samarkandę i Bucharę z nadkaspijskim portem Kransowodsk (obecnie Turkmenbaszy w Turkmenistanie)

[9] Turkiestan (ros.) – nazwa regionu obejmującego dzisiejszy Uzbekistan, Turkmenistan i Kazachstan

[10] Nikołaj Buturlin, nieślubny syn cara Aleksandra II, oberpolicmajster Warszawy do 1884 roku, znany z korupcji i konszachtów z przestępcami.

[11] Cmentarz Bródzieński (Bródnowski) został formalnie otwarty w 1884 roku.